Marka la sheego taariikhda Afrika, waxaa si sahal ah loo xusaa meelo sida Masar, Itoobiya ama Mali. Laakiin waxaa inta badan la hilmaamaa mid kamid ah quruumaha ugu fac weyn, uguna hodansan dhanka taariikhda, dhaqanka, iyo ganacsiga – waa Soomaalida.
Inkastoo taariikhda Soomaaliyeed ay tahay mid qani ah, waxaa jira qaybo badan oo si ula kac ah ama si kama’ ah looga tagay buugaagta iyo warbaahinta caalamiga ah. Maqaalkani wuxuu iftiiminayaa taariikhda aan la sheegin ee Soomaalida, taasoo mudan in la qoro, la baro, lana xasuusto.
Ganacsigii Badda Cas & Badweynta Hindiya
Qarnigii 1aad ilaa qarnigii 15aad, xeebaha Soomaaliya waxay ahaayeen xarumo ganacsi oo muhiim u ahaa isku xirka Bariga Afrika, Carabta, Hindiya iyo Aasiya. Magaalooyin sida Zeila, Berbera, Hafuun iyo Mogadishu waxay ahaayeen meelihii ugu mashquulka badnaa ee laga dhoofin jiray xoolaha, dhuxusha, qorfaha, iyo fooxa.
– Qoraallada Giriiggii hore iyo Roomanku waxay xuseen magaalooyinka Soomaaliyeed.
– Dad badan kama war hayaan in magaalada Muqdisho laga helay lacagihii Saba’ (Yemen) iyo Chinese laga keenay xilligii hore.
Boqortooyooyin Soomaaliyeed oo Taariikhda Laga Tirtiray
Waxaa jirey boqortooyooyin Soomaaliyeed oo awood ciidan, dhaqaale iyo diin leh:
-
Boqortooyadii Ajuuraan (14aad–17aad):
– Waxay maamuli jirtay Jubbada ilaa Shabelle.
– Waxay lahayd ciidan badeed oo difaaca xeebaha.
– Waxay ahayd dowlad islaami ah oo hirgelisay canshuur uruurin iyo nidaam biyo-xireenyo. -
Saldanaddii Geledi (18aad–19aad):
– Xarunteedu ahayd Afgooye.
– Waxay ahayd awood siyaasadeed iyo diin labadaba leh. -
Boqortooyadii Warsangeli & Majeerteen (19aad):
– Waxay la kulantay gumeysigii reer Yurub iyadoo si geesinimo leh isaga caabisay.
Doorka Haweenka Soomaaliyeed Ee Aan Laga Hadlin
Haweenka Soomaaliyeed waxay door muuqda ku lahaayeen siyaasadda, ganacsiga iyo halganka:
-
Arawelo – boqorad lagu xasuusto caddaalad iyo awood.
-
Hawo Tako – halyeyad u dagaallantay xoriyadda intii uu socday dagaalkii ka dhanka ahaa Talyaaniga.
-
Haween badan ayaa ka mid ahaa geesiyaasha Sayid Maxamed ee Daraawiishta, hase yeeshee taariikhda kama muuqdaan.
Qoraalladii, Suugaantii & Hiddaha Aan La Qorin
-
Soomaali waxay lahayd suugaan maanso ku dhisan oo noqotay keyd taariikheed.
-
Qoraallo laga helay xeebaha iyo gudaha Soomaaliya waxay muujinayaan xiriirkii Islaamka iyo dhaqanka suubban.
-
Hal ku dhigyo, gabayo, iyo geeraarro ayaa ahaa hab xogta loo gudbiyo, balse wali la diiwaan gelin.
Halganadii Xorriyadda – Qaybaha aan la Sheegin
Inta badan waxaa la xusuustaa SYL iyo madaxda 1960-kii, laakiin waxaa jiri jiray:
-
Daraawiish Movement (1899–1920):
– Mid kamid ah jabhada kaliya ee Afrikaan ah ee iska caabiyay Ingiriiska muddo dheer.
– Waxa ay isticmaaleen tignoolajiyada dagaalka ee xilligaas sida farasley iyo warqado sir ah. -
Soomaalida Itoobiya & NFD:
– Halgankii gobollada Soomaalida ee Itoobiya iyo Kenya wali waa taariikh aan la buugayn.
Gunaanad: Waa Waqti Aan Dib U Qorno Taariikhdeenna
Soomaalidu waa dad leh taariikh qoto dheer oo cajiib ah, balse wax badan oo ka mid ah wali lama qorin, lama faafin, lama barin. Haddii aan dooneyno mustaqbal wanaagsan, waa inaan:
-
Dib u barannaa taariikhdeenna.
-
Qornaa, duubnaa oo barnaa jiilalka cusub.
-
U doodnaa in aan ka mid noqono taariikhda caalamka ee dhabtaa.
❓ Su’aal Ku Socota Akhristaha:
Maxaad ka ogtahay taariikhda qabiilkaaga ama deegaankaaga? Ma jiraa qof halyeey ah oo aan buug lagu xusin?